Dhé dashuri nga kjo anë e kufirit
Nurie Emrullai
Mëmëdheu im gjithmonë nis
në shkronjën e parë të fjalës MALL.
Mëmëdheu ynë gjithmonë mbaron
në shkronjën e fundit të fjalës BASHKIM.
0
Mëmëdheu im është toka mjaltë,
e mjaltë është gjuha,
britma jonë e parë MË-MË...
krahëror ku pinim ujin e nëntokës në agun e ditës së shtatë.
0.1
Atdheu është rrokja e parë BA-BA...
kur stinët akoma s'ishin ndarë,
kur në diellin luteshim, në gurin e në shiun,
e shtëpitë rrënjë kishin mbi fytyrat tona.
Atdheu nis në këngën e parë të zgjimit,
dhe në këngën e fundit tonën ai na përcjellë.
1998
Vargu i parë që gatoi jetën time,
qe "Kosova e lirë" bërtisja me sa zë kisha
e me duart gatitur jepja shfaqjen e parë
ndër njerëz të pagëzuar -Refugjatë.
-Ata me çorape të zeza deri në gju,
baltën e kuqe të atdheut me vete e kishin bartur.
...pleq, gra e fëmijë, ecnin kërrusur nga plagët
që atdheu u kishte marrë.
Dhe unë isha midis kufiri. As emër, as gjuhë...
Isha e lumtur për të parën poezi
që e kisha mësuar përmendësh
dhe miqtë tanë që kishin ardhur nga diku larg,
me gjuhë si e jona, veç ma burrërore.
Veç unë isha e lumtur dhe poezia ime sigurisht "Kosova e lirë",
pastaj kujtoj, sy, sy, sy pafund, të trishtët sy,
që tmerrin e kishin groposur kafkës së qiellit...
2001
Pastaj, unë u rrita, herë- herë më kujtohej poezia,
por kohët më ishin ngatërruar,
fillova të kuptoj se jetoja me atdheun e munguar.
Dëgjoja Shqipëri, Shqipëri.
-Kush është Shqipëria?
-Shoqja ime që iku në kurbet?
Qeshte nëna dhe pastaj mendoj se këndonte: "O ku ka si ti o Shqipëria ime..."
Pastaj, Shqipërinë e gjeja shpesh në libra, në këngë e në flamur,
dhe më vonë, si të gjithë ju, në zemër ndërtoi shtëpinë...
Kosova gjakun trete...
Dimër 2002
Qe babai ai që më fliste çdo herë për kufijtë,
po atëherë për kufij unë e dija një copë gur
që e hedh me duart derisa me hapa tokën mat.
Kufiri mendoja se veç me këmbë matej.
Historia ma përplasi shuplakë.
2021 dhe tetë e shtrirë
Mëmëdheu është fati ynë i paracaktuar,
gjaku që ujë s'bëhet, e nama e rëndë që kokën ta kërrus.
Mëmëdheu është kujtesa e fundit e kësaj jete, është shpëtimi, krahëror i dashurisë që gjithmonë mbaron me MALL.
Unë nga kjo anë kufiri ndjej,
ëndërroj për Shqipërinë,
sa gjithë gjaku im mban emrin e saj.
Gjithmonë, gjithmonë nis e mbaron me MALL.
Piktura: Zake Prelvukaj
Emil Krebs – gjeniu poliglot që dinte shqipen
Ramize Ferati
Emil Krebs ishte sinolog, përkthyes dhe diplomat që ka shërbyer në Ministrinë e Jashtme të Gjermanisë për plot 37 vjet. Ai në mënyrë të dëshmuar ka komunikuar në 68 gjuhë të ndryshme, ka përkthyer zyrtarisht nga dhe/ose në 45 gjuhë dhe gjatë angazhimit të tij ka punuar me më shumë se 100 gjuhë, dialekte dhe varietete gjuhësore. Duke e lënë pas kardinalin italian Giuseppe Mezzofanti (1774-1849), i cili për shkak të zotërimit të rreth 57 gjuhëve dhe themeluesin e shkollës së gjuhëve, amerikanin, Maximilian Delphinus Berlitz (1852- 1921) për shkak të komunikimit të tij në rreth 58 gjuhë, të cilët deri tani janë konsideruar si poliglotët më të njohur të të gjitha kohërave, në bazë të hulumtimeve të deritanishme supozohet se Emil Krebs është gjeniu më i madh gjuhësor në historinë e njerëzimit.
Deri para rreth dy dekadash, Emil Krebs ka qenë tejet pak i njohur për publikun e gjerë. Përjashto disa shkrime të shkurtra në gazeta, të cilat ishin publikuar kryesisht me rastin e vdekjes së tij, Krebs çuditërisht fare pak është përmendur në literaturën shkencore gjuhësore. Këtë fakt, pa mëdyshje, por jo pa qëllim, e ka ndryshuar me angazhimin e tij intensiv, stërnipi i tij, Eckhart Hoffmann, që kur rastësisht i ra në duar një artikull gazete e më pastaj në një libër rreth varrezave të qytetit Stahnsdorf zbuloi emrin e stërxhaxhait të tij në listën e 30 njerëzve të famshëm, të varrosur në varrezat e këtij qyteti. Që nga ai moment Hoffmann pareshtur dhe me një zell të paparë ka gjurmuar dhe mbledhur artikuj, fotografi e shkrime, ka gërmuar në arkiva institutesh e bibliotekash, ka bashkorganizuar ekspozita, e ka zhvilluar intervista me ata pak njerëz, të cilët qoftë edhe në mënyrë të tërthortë kanë poseduar njohuri dhe informacione rreth jetës dhe veprës së Emil Krebsit, duke ofruar kështu një burim të pashtershëm të materialeve e literaturës tejet të çmueshme që shërben për hulumtim.
Një ekspozitë e organizuar nga Ministria e Jashme Federale me iniciativë të Hoffmann-it e shfaqur po aty në mars të vitit 2020 do të ndryshojë përfundimisht perceptimin rreth figurës dhe do t’i japë kahe tjetër rezonancës për veprën e hiperpoliglotit Krebs.
Emil Krebs u lind më 15 nëntor të vitit 1867 në Freiburg dhe ishte njëri nga nëntë fëmijët e çiftit Gottlob und Pauline Krebs. Mësimet e para të fillores i ndoqi në Esdorf, në atë kohë territor i Perandorisë Prusiane, ose Opoczka meqenëse sot i takon Polonisë. “Monsiör, sche edutieh franzeiz. Wollez parler awek moi?“ („Zotëri, unë po mësoj frëngjisht. A dëshironi të flisni me mua?”). Me këto fjalë i qe drejtuar mësuesit të tij Emili nëntëvjeçar, i cili me një fjalorth gjermanisht-frëngjisht që kishte gjetur, kishte nisur të mësonte vetë gjuhën frënge. Në atë kohë, as nxënësi e as mësuesi i tij nuk do të kishin imagjinuar se tri dekada më vonë, Emil Krebs do të konsiderohej fenomen në vetvete e do të admirohej për aftësitë e tij të jashtëzakonshme gjuhësore, për të cilat do të dekorohej madje edhe nga princi prusian e perandori kinez. Deri në përfundim të gjimnazit në vitin 1887 Emili do të zotëronte katër gjuhët që i kishte mësuar në shkollë: gjuhën latine, greke, frënge, hebraike; dhe tetë gjuhë të tjera që i kishte mësuar në mënyrë autodidakte: greqishten e re, anglishten, italishten, spanjishten, rusishten, polonishten, arabishten dhe turqishten.
Gjatë studimeve në Universitetin Friedrich Wilhelm në Breslau, Krebs megjithatë do të merret me shkencat e drejtësisë dhe teologjisë. Detyra si jurist i ri dhe më vonë si gjykatës në Gjykatën Mbretërore në Berlin nuk e përmbushnin dot Emil Krebsin, mbase sepse ajo fushë nuk e ushqente pasionin e tij për gjuhët dhe për shkak se për synim kishte angazhimin e tij në shërbimin diplomatik. Në Seminarin e Gjuhëve Orientale, në Universitetin Friedrich Wilhelm në Berlin që ishte themeluar me qëllim për t’iu ofruar nëpunësve të Ministrisë së Jashtme, por edhe përfaqësuesve të posaçëm tregtarë njohuri të gjuhës, kulturës dhe qytetërimit të Kinës së atëhershme, Krebs u mor me sinologji dhe i thelloi studimet e tij në turqisht.
Pas përfundimit të provimeve, në vitin 1893 Krebs angazhohet në Ministrinë e Jashtme Perandorake në Berlin dhe dërgohet si përkthyes në Dërgatën e Perandorisë së Prusisë në Peking, Kinë ku do të shërbejë për rreth 25 vjet. Për aftësitë e tij të rralla gjuhësore, njohuritë në shkencë, politikë, histori, kulturë dhe ekonomi të Kinës dhe jo vetëm, Krebs gëzonte besim dhe autoritet të shquar nga të gjithë njerëzit që kishin fatin ta njihnin, përfshirë këtu edhe personalitete të shquara qeveritare e oborrtare. Për angazhimin e tij shembullor gjatë bisedimeve paqësore në mes të fuqive të huaja dhe qeverisë kineze nga fundi i vitit 1900 deri në vjeshtën e vitit 1901, Emil Krebs ishte dekoruar nga perandori kinez me Urdhërin e “Dragoit të dyfishtë”.
Gjatë kohës së qëndrimit të tij në Kinë Krebs tashmë kishte arritur të vetëmësonte edhe një sërë gjuhësh të tjera, disa nga to jo fort të njohura, si gjuha burjate që i përket familjes së gjuhëve mongole dhe është e ngjashme me disa dialekte në Mançuri, gjuhën aravake që i takon familjes së gjuhëve indiane dhe është më së shumti e përhapur në Amerikën Latine, gjuhën gurajate, gjithashtu pjesë e familjes së gjuhëve indiane që përpos në Indi, flitet edhe në Pakistan, Bangladesh, Singapor dhe disa shtete afrikane, gjuhën tokare që flitet në rajonin e Uigurisë në Kinën perëndimore, apo gjuhën e rrallë vede që i takon grupit të familjes së gjuhëve indo-evropiane dhe është paraardhëse e sanskritishtes. Mbresëlënëse dhe mister në të njejtën kohë ishte edhe koha tejet e shkurtër, e cila i nevojitej Emil Krebsit për të mësuar një gjuhë. Holandishten, p.sh. Krebs e kishte mësuar brenda vetëm 14 ditësh, ndërsa gjuhën armene brenda katër javëve.
Krahas detyrës së Përkthyesit të parë, në Peking dhe Shanghai Krebs ishte shquar edhe për aftësitë e tij diplomatike dhe kishte shërbyer edhe si diplomat në koloninë prusiane në Kiatschu. Megjithëkëtë ai me vetëdije e kishte refuzuar ngritjen në shërbimin diplomatik, gjegjësisht gradimin në konsull për t’iu përkushtuar me vendosmëri, edhe pas caktimit të tij këshilltar legate nga Perandori gjerman dhe Mbreti i Prusisë Vilhelm II, studimit të gjuhëve. Pas prishjes së marrëdhënieve diplomatike midis Perandorisë së Prusisë dhe Kinës, Krebs kthehet në Berlin.
Studimeve të gjuhës dhe kulturës shqiptare Emil Krebs besohet t’iu ketë përkushtuar para vitit 1917. Sikurse kishte vepruar gjatë mësimit të gjuhëve të tjera, në saje të regjistrit të literaturës së bibliotekës së tij, Krebs për të mësuar gjuhën shqipe, si bazë ka përdorur Dhjatën e Re të përkthyer nga Konstandin Kristoforidhi në dialektin gegë dhe botuar në Konstandinopojë në vitin 1872, sikurse edhe përkthimin e së njëjtës në dialektin toskë, të botuar nga Shtëpia Botuese Bashkimi i Kombit, në Manastir në vitin 1910. Më pastaj, përpos kombinimit gjermanisht-shqip do të shërbehej me fjalorë dhe gramatika edhe nga gjuhë të tjera, si greqisht, italisht e latinisht me autorë si Konstandin Kristoforidhi, Angelo Leotti, Gustav Weigand, Gustav Meyer, Hil Mosi, Aleksander Xhuvani, Max Lambertz e shumë të tjerë.
Po sipas regjistrit të lartpërmendur, literatura e përzgjedhur nga Krebs lë të supozohet se ai edhe gjuhën shqipe e kishte mësuar për qëllime dhe deri në nivel të përkthimit në fushën e diplomacisë. Krahas literaturës për mësimin e gjuhës, Krebs nga aspekti historik, politik e kulturor është ballafaquar gjatë leximit dhe analizës së veprave të shquara, si “Historia e Skënderbeut” të Fan Nolit, “Historia e Shqipërisë” dhe “Bagëti e Bujqësi” të Naim Frashërit, “Pushka e tradhtarit” nga Zef Harapi, “Këngët kombëtare” nga Lef Nosi, “Hi dhe Shpuzë” nga Lumo Skendo, si dhe një sërë gazetash të kohës në gjuhën shqipe.
Përtej kësaj, Emil Krebs edhe vetë e kishte vërtetuar nivelin e njohurive të tij në shqip në një listë të përpiluar me dorë në vitin 1922 me gjuhët që ka zotëruar: “Shqipen e di mjaftueshëm, sa për të përkthyer nga kjo gjuhë, nëse do të kisha një fjalor.”
Emil Krebs vdiq më 31 mars 1930, pasi nuk i mbijetoi një sulmi në tru. Me qëllim të kërkimeve shkencore truri i Emil Krebsit që prej vdekjes së tij akoma ndodhet i konservuar në Qendrën Kërkimore në Jülich, në afërsi të Düsseldorf-it. 21 vjet pas vdekjes së Emil Krebsit shkencëtarët e kësaj qendre bashkë me gjetjet shkencore prezantojnë të publikuar një fotografi të trurit të hiperpoliglotit Krebs me të cilat vërtetojnë një zhvillim jashtëzakonisht të theksuar të lobit të përkohshëm “lobus temporalis” të trurit, funksionet kryesore të së cilit përfshijnë kuptimin e gjuhës, përvetësimin e kujtesës, perceptimin dhe përpunimin e informacionit dëgjimor, etj.
Deri në ditët e sotme, nuk është hulumtuar ende, nëse dhe çfarë ka përkthyer Krebs në dhe nga gjuha shqipe, apo nëse pas konsolidimit të njohurive të tij të shqipes ka ruajtur ndonjë komunikim për t’u veçuar. Pothuajse e pahulumtuar shkencërisht akoma, është posaçërisht metoda me të cilën është shërbyer Krebs për të vetëmësuar gjuhët e huaja. Vetë Emil Krebs, megjithë talentin dhe angazhimin e jashtëzakonshëm, nuk besohet të ketë shkruar ndonjë libër shkencor, dhe as qe treguar i interesuar ta bartte dijen e akumuluar përmes ndonjë angazhimi në ligjerim, apo mësimdhënie. Të publikuar deri më sot janë një sërë artikujsh dhe përkthimesh nga turqishtja nga fusha e drejtësisë, ndërsa duhet veçuar dy artikuj kritikë me tituj “Veprimtaria gjermane në Kinë” dhe “Politika e brendshshme dhe e jashtme kineze”, të publikuar në revistën “Der Neue Orient” në vitin 1920, si dhe përfundimi i përkthimit të përmbledhjes së shkruar me dorë i teksteve të arteve folklorike kineze, të njohur si “Teatri i hijeve”, apo “Loja e hijeve” në kinezishten moderne dhe më pas në gjermanisht, të cilin e kishte nisur, por nuk e kishte përfunduar para vdekjes, sinologu Vilhelm Grube.
Fatmirësisht Emil Krebs ka lënë një bibliotekë të pasur me rreth 5700 tituj në më shumë se 120 gjuhë të ndryshme, e cila përbën një thesar të çmueshëm për hulumtime ndër tjerash në fushën e gjuhësisë, përkthimit, por edhe të neurologjisë. Kërkimet e mëtejme në këtë aspekt jo vetëm që do të përbënin një kontribut dhe vlerë të shtuar në shkencë, por para së gjithash do të nderonin në mënyrë të merituar talentin e rrallë dhe mrekullinë vetë, Emil Krebs.
© 2021 PanAlbanica. Të gjitha të drejtat autoriale janë në pronësi të PanAlbanica-s. Lejohet ribotimi i materialeve vetëm duke cituar burimin.
Rrënimi i ekskluzivitetit të "shtetit të maqedonasve"
Taulant Salihi
Populli i Shqipërisë është një realitet socio-politik i ndryshëm në krahasim me etninë shqiptare të mbetur jashtë kufijve. Zhvillimi identitar i tyre ka pësuar hibridizim ideologjik në izolim, i cili ka shtrembëruar ose ka bërë më statik zhvillimin e tyre ideologjik. Shqiptarët e mbetur nën sundimet/okupimet sllave apo greke kanë pësuar hibridizim kulturor dhe identitar krejtësisht tjetër. Por në rastin e Shqipërisë, kjo përvojë e mbylljes, ka lënë traumë kolektive të shfuqizimit në krahasim me gjithçka të huaj, e që ende nuk mund të shkëputet plotësisht nga realiteti i vetëpërjetimit kolektiv. Ngjan se të vetmit që nuk e ndiejnë këtë subordinim tek ata janë shqiptarët e jashtë-kufijve, të cilët shkaku i padrejtësive historike dhe i zhvillimeve gjuhësore dhe kulturore vazhdojnë ta romantizojnë ekzistencën shqiptare brenda kufijve. Edhe gjuha është zhvilluar në paralele. Arkaikja e “rondë” gege, si masë për matje të dallimeve, dhe elasticiteti fonetik i shqipes toske që ka mbisunduar gjuhën standarde, kanë marrë kahe tjera zhvillimi. Këto dallime kulturore, identitare dhe ideologjike ndiehen edhe në aktivitetet politike të ndrëmjetshme shqiptare, si dhe në ato që kanë të bëjnë me politikat rajonale. Një rast konkret ku ky fenomen më shfaqet bindshëm është bllokimi i rrugëtimit drejt BE-së nga Bullgaria, i cili si dëm kolateral bllokon edhe Shqipërinë, e me këtë përfshin edhe shqiptarët dhe pozicionimin gjithëshqiptar në kontestin bilateral të popujve vëllezër bullgar dhe maqedonas.
Pse duhet e gjithë kjo të brengosë shqiptarët?
Rajoni është ngushtë i lidhur dhe zhvillimet politike ndikojnë çdo vend. Në rastin e Maqedonisë së Veriut, lufta e shqiptarëve aty nuk është ndarja territoriale. Kjo zgjidhje e ofruar në vitin 2001 nga Gjeorgjievski ishte zgjidhje e përsosur për palën slalve (atëkohë identiteti i tyre ishte ende më fluid dhe në zhvillim), e cila po të ndodhte, sot do të kishin edhe Shkupin e pastruar nga shqiptarët. Zgjidhja e vetme për shqiptarët është shteti inkluziv i bashkëndërtuar nga shqiptarët dhe maqedonasit (e sotëm), si dhe etnitë tjera, shtet federativ, apo në rastin tjetër shtet qytetar, por me barazi gjuhësore dhe etnike, e jo siç tentohet me ofertën e tanishme, shtet qytetar me ekskluzivitet sllavofon. Mirëpo për të arritur te ky model i civilizuar, është e domosdoshme të çrrënjoset miti i etnisë që sot thirret maqedonas dhe lidhja ekskluzive e tyre me shtetin që tani më është de-personalizuar dhe thirret Maqedoni e Veriut.
Ndryshimi i emrit ishte një fat aksidental për shqiptarët dhe hap i duhur drejt rrënimit të ekskluzivitetit të kësaj etnie me shtetin. Sot emri tregon edhe realitetin gjeografik (në fakt Maqedonia historike nuk ka ekzistuar në këtë pozicionim të sotëm gjeografik) dhe është shumë më jo-personal. Delegjitimimi i narrativës historike jugosllav për kombësinë maqedone do të jetë një shtytje tjetër drejt arritjes së qëllimit për shtet të depersonalizuar qytetar. Pa dashur të mohoj të drejtën për të kultivuar identitetin etink (bashkë me të drejtën për vetëvendosje), edhe pse në kuptimin tim ky identitet është i fryrë dhe politik me gjenezë në interesat jugosllave, ne nuk kemi interes që të legjitimojmë dhe forcojmë atë si narrativë dhe për këtë të shpërblehemi me vazhdimin e trajtimit si popull dytësor, ani se përbëjmë etninë më autoktone në shtet dhe se kemi luajtur lojalisht në betejën me popullin e tyre vëlla bullgar.
Interpelancë për Xhaferin për përdorimin e gjuhës shqipe dhe rezolutë për Gjuhën dhe identitetin maqedonas
Ta lëmë anash faktin që vetëm ne "të shkretet" brenda shtetit i marrim seriozisht aventurat identitare të bashkëqytetarëve tanë, por ajo që brengos është kembëngulësia e përfaqësuesve shqiptarë në shtet për të mbrojtur me kaq besnikëri këto pozita. Sinqerisht, më bën të ndiej xhelozi për mënyrën se me sa vendosmëri mbrohen këto pozita nga përfaqësuesit shqiptarë. Kjo ndodh për t'iu dëshmuar etnisë (së grumbulluar) shumicë, dhe për të konfirmuar besnikërinë ndaj shtetit. Gjithashtu, sa naivisht, politika e Tiranës, dhe në raste edhe ajo në Prishtinë (komentet e Vjosa Osmanit para 7 muajsh) po marrin kahen e njejtë të hapur anti-bullgare, ose të paktën japin këtë përshtypje. Për të dalë nga kjo aleancë e çuditshme e pashkruar, është mirë të rikujtohen interesat shqiptare brenda shtetit, e jo vetëm interesat gjeopolitike të përgjithshme shqiptare. Interpelanca e propozuar nga fashistët e djathtë opozitarë ndaj kryeparlamentarit shqiptar për përdorimin e shqipes në suaza shtetërore në paraqitjet ndërkombëtare, është një përkujtim i mirë për të gjithë ata që pa rezervë përkrahin aventurat e huaja, qofshin këta aktorë politikë të brendshëm apo të shteteve tona përreth. Në shtet inkluziv këto aventura nuk do t’i kategorizoja të huaja, por me këto veprime të fundit, fuqishëm mbeten të tilla. Për të qenë rikujtimi edhe më i zëshëm, ata paturpësisht në të njejtën kohë kërkojnë përkrahjen e partive shqiptare në parlament për rezolutën e konfirmimit të pozitave shtetërore në çështjen me Bullgarinë.
Çka fitojnë shqiptarët nga rishikimi historik i maqedonasve?
Në fakt, shqiptarët nuk do të humbin asgjë konkrete nga çfarëdolloj rezultati që del nga ky ballafaqim i familjes bullgaro-maqedone, përveç vonimin e procesit për bashkëngjitje drejt BE-së. Ajo që shqiptarët mund të fitojnë është faktorizimi brenda Maqedonisë së Veriut, e kjo do të ndodhë me rishikimin e historisë së shtetit (dominueshëm e projektuar nga politikat jugosllave) që në masë të madhe është fyese për bullgarët, por edhe (më shumë) për shqiptarët, dhe do të ndihmonte de-mitizimin e popullit që pretendon ekskluzivitetin në shtet, e me këtë do të jemi një hap më afër drejt qëllimit për shtet me karakter bilingual dhe multietnik. Në anën e politikës rajonale, shqiptarët nuk kanë arsye për të krijuar armiqësi me një faktor jo pak të rëndësishëm në Ballkan si Bullgaria, vetëm sa për t’u solidarizuar me popullin që fatkeqësisht në masë të madhe ende vazhdon sistematikisht të diskriminojë dhe kulturalisht të ushqejë urrejtje për shqiptarët. Përkundrazi, ajo që shqiptarët duhet të ofrojnë është zgjidhje për problemin vëllazëror të dy popujve me të kaluar të përbashkët (aq të përbashkët sa ‘kosovarët’ me ‘shqiptarët’), kështu duke u pozicionuar si element i besueshëm dhe stabiliteti në Ballkan, dhe në të njejtën kohë të ndihmojnë shqiptarët në Maqedoninë e Veriut në luftën për përfaqësim të plotë në shtet (përfshirë simbolikën shtetërore) dhe në zhbërjen e idesë për një tjetër shtet-komb ekskluziv sllav në Ballkan.
Për përfundim, ajo që mund të pritet është marrëveshje e mundshme pas mbarimit të zgjedhjeve lokale në tetor në Maqedoninë e Veriut, pasi Zaev të sigurojë rezultatet e pritura dhe kështu të jetë në pozitë më komode për ndonjë zgjidhje kompromisi. Shqiptarët dhe shteti, në ndërkohë, do të kenë edhe regjistrimin i cili është jetik për zhvillimet afatgjate dhe të përatyshme në shtet. Kjo fazë kërkon kujdes dhe lëvizje inteligjente, por, mbi të gjitha, që referenca e çfarëdo verprimi të jetë interesi shqiptar lokal dhe rajonal, e jo hutia e zemërgjerësisë së pakontrolluar, që shqiptarët posedojnë si veti, por që nuk vlen shumë në (gjeo)politkë. /altereffekt.
Takim midis Qendrës "Gjenocidi në Kosovë-Plagë e Hapur" dhe Rrjetit PanAlbanica
PanAlbanica
Gjatë javës së kaluar, në Tetovë, një delegacion i Qendrës “Gjenocidi në Kosovë-Plagë e hapur” i udhëhequr nga kryetari i qendrës, Bardhyl Mahmuti , zëvendëskryetari, Adnan Asllani, Isuf Sherifi, anëtar i kryesisë së qendrës në Zvicër dhe veprimtari i qendrës në Kosovë, Fatmir Arifi, realizoi një takim me përfaqësuesit e rrjetit PanAlbanica, Albulenë Halili dhe Shemsedin Ibrahimi, si dhe me veprimtaren Rudina Zeqiri, për krijimin e Qendrës “Gjenocidi në Kosovë-Plagë e hapur” në Maqedoninë e Veriut.
Në këtë takim u diskutuan mënyrat dhe format që do të përdorën për të promovuar aktivitetet e qendrës dhe mundësitë e ndryshme për t’i bërë sa më të njohura faktet lidhur me gjenocidin ndaj shqiptarëve në Luftën e Kosovës.
Përfaqësuesit e Qendrës “Gjenocidi në Kosovë-Plagë e hapur” realizuan takime edhe me institucionet shtetërore e akademike si dhe me subjektet politike në Kosovë dhe në Maqedoninë e Veriut.
Takimi nismëtar qe ai me Kryeministrin e Kosovës, Albin Kurti, i cili shoqërohej nga ministrja e Drejtësisë, Albulena Haxhiu dhe nënkryetarja e Kuvendit të Kosovës, Saranda Bogujevci. Kryetari i qendrës, Bardhyl Mahmuti, dhe zëvendëskryetari, Adnan Asllani, e përgëzuan kryeministrin e Kosovës për seriozitetin e treguar duke e ngritur në nivel të institucioneve shtetërore të Kosovës çështjen e gjenocidit të kryer gjatë luftës në Kosovë. Përfshirja në programin qeveritar të domosdoshmërisë së përpilimit të dosjeve të krimeve të kryera gjatë luftës në Kosovë në funksion të krijimit të kushteve paraprake për ngritjen e padisë kundër Serbisë, u vlerësua si hap tejet i qëlluar rreth të cilit duhet të dëshmojmë përkushtimin tonë kombëtar. Delegacioni i Qendrës “Gjenocidi në Kosovë-Plagë e hapur” i siguroi përfaqësuesit e institucioneve shtetërore të Kosovës për gatishmërinë e qendrës që të ndihmojë me tërë potencialin që posedon me qëllim të ngadhënjimit të drejtësisë.
Në Tetovë e në Shkup, përfaqësuesit e Qendrës, u takuan me krerët politikë e institucionalë shqiptarë, kryetarin e BDI-së, Ali Ahmeti, me kryetarin e Aleancës për Shqiptarët, Zijadin Sela, me kryetarin e Lëvizjes Besa, Bilall Kasami, kryekuvendarin Talat Xhaferi, si dhe përfaqësuesit e Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve.
Bota e një stine
Valdeta Dulahi
Nyja Gordiane e Maqedonisë së Veriut
Nyja Gordiane e Maqedonisë së Veriut
(tablo rreth regjistrimit të popullsisë)
Albulenë Halili &
Shemsedin Ibrahimi
"Totalitarizmi mund të lulëzojë atje ku njerëzit refuzojnë sistematikisht që të merren me realitetin dhe janë të gatshëm të zëvendësojnë arsyen me ideologjinë dhe trillimet."
Hana Arend
Prolog
Nyja Gordiane e Maqedonisë së Veriut është regjistrimi i popullsisë. Ai përbën njërin nga proceset më të rëndësishme për shqiptarët, që nga pavarësimi i vendit nga ish Jugosllavia, por njëkohësisht është thelbësor edhe për të ardhmen e vetë shtetit.
Maqedonia e Veriut po përgatitet që operacionin më të rëndësishëm për vendin, regjistrimin e popullsisë, ta realizojë pas një vonese pothuajse dydekadëshe. Kjo vonesë per se dëshmon mungesën e vullnetit, por edhe paaftësinë e këtij shteti për të realizuar një operacion, i cili në një shtet e shoqëri normale, do të qe vetëm një operacion i thjeshtë statistikor. Kjo vonesë e parëndomtë për një shtet evropian, në të njëjtën kohë hedh dyshimin rreth legjitimitetit të strukturave shtetërore gjegjëse, se regjistrimi, i cili nuk ka mundur të realizohet për dy dekada, do të mund të realizohet si dhe të realizohet sipas standardeve të duhura.
Por, pyetja thelbësore që duhet të parashtrohet tani është: përse në Maqedoninë e Veriut regjistrimi nuk është vetëm një operacion statistikor?
E para, për shkak të natyrës së këtij shteti, të rregulluar kësisoji që në gjenezë të tij, numri i banorëve të etnive që jetojnë në Maqedoninë e Veriut përcakton gjithçka, duke nisur nga kushtetuta, ku përcaktohet se kujt i përket sovraniteti, të drejtat kolektive, përfaqësimi në institucione, ndarja territoriale, listat zgjedhore, përdorimi i gjuhës shqipe, shpërndarja buxhetore e kështu me radhë. Pra, përqindja e etnive që jetojnë në këtë shtet është kategori kushtetuese.
Ndërkaq arsyeja e dytë madhore është se gjithmonë ka pasur tendenca që këto numra të manipulohen me qëllim të ruajtjes së status quo-së.
Sfondi historik
Nëse u hedhim një vështrim historik të dhënave zyrtare statistikore të regjistrimit të popullsisë, do të vijmë në përfundim se në Maqedoni, duke filluar nga viti 1949, tendenca e strukturave të ndryshme shtetërore republikane dhe federative të asaj kohe kanë qenë në drejtim të minimizimit të numrit të etnisë shqiptare, rritjes së numrit të etnisë maqedonase dhe asaj turke dhe mospërfilljes së etnive të tjera, të cilat në të shumtën e rasteve janë regjistruar si maqedonas. E gjithë kjo është bërë duke përdorur forma të presionit dhe të manipulimit strukturor.
Presioni kryesisht është përqendruar në dy kahe. Njëri kah ka qenë manipulimi konceptual, duke krijuar bindje pasigurie, në kuptimin e krijimit të hamendjes për numrin e të tjerëve dhe pa e vënë kurrë në diskutim numrin e “popullsisë shumicë”. Kjo vërtet ka krijuar pasiguri dhe frikë të shqiptarët, të cilët pas Luftës së Dytë Botërore u shpallën bashkëpunëtorë të fashistëve, armiq të shtetit dhe në një formë - të padëshiruar. Duke u shpallur të padëshiruar, atyre iu ofrua opsioni i largimit nga vendi nëpërmjet marrëveshjeve tashmë të nënshkruara midis ish-Jugosllavisë dhe Turqisë për shkëmbimin (lexo: shpërnguljen) e popullsisë myslimane.
Shqiptarët, të ndodhur në udhëkryq historik, e patën shumë vështirë të qëndrojnë gjatë dhe disa prej tyre edhe iu nënshtruan kësaj trysnie. Kështu, sipas të dhënave statistikore, në vitin 1953, numri i shqiptarëve është përgjysmuar dhe është rritur numri i turqve edhe pse logjikisht turq nuk do të duhej të kishte në Maqedoni, meqenëse ishte realizuar marrëveshja e këmbimit të popullsisë myslimane (lexo turke). Çuditërisht, gjatë këtij viti dyfishohet numri i kësaj etnie. Nuk ka statistikë e as metodologji që është në gjendje që ta shpjegojë këtë, porse me fjalor dhe metoda politike, për të mos thënë gjenocidale.
Tabela 1. Të dhëna nga regjistrimi i popullsisë gjatë viteve 1953-2002
Pas shpërbërjes së Jugosllavisë, shteti i pavarur (Maqedonia, Republika ish-jugosllave e Maqedonisë) përveç sistemit e elitës institucionale e politike, nga regjimi pararendës trashëgoi edhe mendësinë shtetërore dhe qasjen ndaj shqiptarëve, të cilët mbetën qiraxhinj në shtëpinë e vet.
Edhe sot, Maqedonia e Veriut ka një shoqëri multietnike, por sistemi kushtetues, pra shteti i krijuar në gjysmën e territoreve historikisht shqiptare, është monoetnik. Sipas preambulës, të amendamentuar me ndryshimet kushtetuese në bazë të Marrëveshjes së Ohrit, ky shtet u takon qytetarëve të ndarë në dy kategori: popullit maqedonas dhe qytetarëve të cilët jetojnë brenda kufijve të saj të cilët janë pjesë e popullit shqiptar, popullit turk, popullit vlleh, (...).
Së dyti, po në preambulë thuhet se këta qytetarë, “në përputhje me traditën e Republikës së Krushevës dhe vendimet e KAÇKM-së dhe të Referendumit të 8 shtatorit të vitit 1991, vendosën ta konstituojnë Republikën e Maqedonisë si shtet të pavarur, sovran (...)”. Shikuar historikisht, për hir të së vërtetës, në asnjërën nga këto ngjarje historike nuk pasqyrohet vullneti i shqiptarëve. Këto ngjarje janë bërë: ose pa shqiptarët, ose kundër tyre.
Që nga pavarësia e Maqedonisë së Veriut janë realizuar dy regjistrime të popullsisë: në vitin 1994 dhe 2002. Regjistrimi i fundit në Maqedoninë e Veriut është kryer në vitin 2002. Numri i përgjithshëm i banorëve sipas këtij regjistrimi ka qenë 2 022 547 milionë banorë, përqindja e maqedonasve - 64.2%, ndërkaq ajo e shqiptarëve - 25.2%.
Përgjatë gjithë këtyre viteve, në hapësirën shqiptare ka pasur zëra se shqiptarët në Maqedoni të Veriut përbëjnë: më shumë se një të tretën e numrit të përgjithshëm të popullsisë, se numri i popullsisë shqiptare është 33%, 47 %, më i lartë se 40%, etj.
Në vitin 2011 ishte planifikuar që të realizohet procesi i regjistrimit, por ai pati dështuar për shkak të mospajtimeve midis partnerëve të koalicionit qeveritar rreth metodologjisë dhe siç thuhej, vështirësive teknike.
Perspektiva
Procesi i regjistrimit është caktuar që të realizohet gjatë periudhës 1-21 prill 2021. Ligji për realizimin e procesit të regjistrimit të popullsisë u miratua në Kuvend në janar të këtij viti. Votimi i këtij ligji u bojkotua nga opozita maqedonase OBRM-PDUKM dhe E majta (Levica). Vlen të theksohet se i tërë spektri politik shqiptar pa dallim, ka votuar pro këtij ligji. Por, ajo që është edhe më e rëndësishme se ligji është metodologjia për përgatitjen dhe realizimin e regjistrimit, e cila u shpall nga drejtori i Entit shtetëror për statistikë pa shqyrtim publik, ditë pas votimit të ligjit në kuvend. Sipas kësaj metodologjie, familjarët nuk do ta kenë të drejtën të deklarojnë përkatësinë etnike dhe fetare të afërmve të tyre që janë në mërgim. Pra regjistrimi i të afërmve të cilët nuk gjenden në vend në kohën e regjistrimit, lihet në mëshirën e një sistemi onlajn jofunksional dhe me shumë probleme.
Vetja dhe Tjetri
Gjatë gjithë këtyre viteve regjistrimi i popullsisë është parë si gogol nga strukturat shtetërore, ndaj dhe është shmangur deri sa më kjo nuk ishte e mundur. Këto struktura në një farë mënyre kanë qenë gjatë gjithë kohës të vetëdijshme për realitetin demografik në vend. Ndonëse Maqedonia e Veriut nuk e ka realizuar procesin e regjistrimit që nga viti 2002, strukturat shtetërore gjegjëse kanë të dhëna të mjaftueshme për të pasur projeksione mbi gjendjen aktuale demografike dhe lëvizjet e popullsisë.
Projeksionet mbështeten në natalitetin, mortalitetin dhe rritjen e popullsisë në vend. Përveç këtyre, pjesëmarrja e shqiptarëve në pushtet, do të duhej të mundësonte sigurimin e projeksioneve të pavaruara të cilat përpilohen nga të dhëna e indikatorë zyrtarë nga dikastere të ndryshme shtetërore, siç janë ministritë, agjencitë, kompanitë e shpërndarjes së energjisë elektrike, ato të telekomunikacionit, ndërmarrjet publike komunale e kështu me radhë.
Sa i përket natalitetit, të dhënat nga tabela e mëposhtme dëshmojnë se rritja natyrore sipas përkatësisë etnike për vitet 2008-2010, te shqiptarët është pozitive krahasuar me atë tek etnia maqedonase, ku vite me radhë është i pranishëm një trend rënës.
Tabela 2. Lëvizja natyrore e popullsisë në vitet 2008-2010
E njëjta gjë ndodh, sipas të dhënave zyrtare statistikore edhe me vitet pasuese 2015-2019, edhe pse te këto të dhëna mungojnë shifrat e vdekshmërisë sipas përkatësisë etnike, gjë që na pamundëson që të kemi rezultate lidhur me lëvizjen natyrore të popullsisë për këto vite dhe të bëjmë krahasime me periudhën paraprake.
Tabela 3. Numri i foshnjeve të lindura gjatë viteve 2015-2019 sipas përkatësisë etnike të nënës
Tabela 4. Struktura e lindjeve gjatë viteve 2015-2019 sipas përkatësisë etnike të nënës
Në figurat më poshtë, tabelat 3 dhe 4 janë paraqitur vizualisht për dy vite të zgjedhura nga botimi i fundit vjetor i Entit për Statistika, pra vitet 2015 dhe 2019, me qëllim të krahasimit.
Figura 1. Lindjet sipas përkatësisë etnike në vitin 2015
Figura 2. Lindjet sipas përkatësisë etnike 2019
Më poshtë kemi hartën me të dhëna ku pasqyrohet rritja natyrore e popullsisë gjatë vitit 2019 sipas rajoneve statistikore sipas të cilave është e ndarë Maqedonia e Veriut. Nga harta shihet qartë se rajonet ku jetojnë shqiptarët kanë rritje natyrore më të madhe të popullsisë në krahasim me rajonet tjera.
Figura 3. Rritja natyrore sipas rajoneve statistikore për vitin 2019
Te projeksionet shqiptare duhet të merren parasysh po ashtu deklaratat e përfaqësuesve shqiptarë, si ato në pushtet, ashtu edhe ato të opozitës. Këtu duhet pasur parasysh deklaratat si ajo e zv. ministrit të Punëve të Brendshme A. Nuhiu, i cili pati thënë se: “sipas pasaportave valide, 30.4% janë shqiptarë duke marrë parasysh se ka edhe shqiptarë që nuk posedojnë pasaporta në shqip". Në të njëjtën periudhë kohore, ish ministri i Arsimit Ademi, deklaroi se numri i nxënësve për vitin shkollor 2017/18, ka qenë 121 mijë e 272 maqedonas respektivisht 64,22%, ndërsa i atyre shqiptarë 60,709 respektivisht 32,15%”.
Gjithnjë duke u bazuar në të dhënat zyrtare, në fund të vitit shkollor 2013/2014, 50 % e nxënësve nëpër shkolla fillore janë shqiptarë. Pra, nga 190 mijë e 541 nxënës, 122 mijë e 929 nxënës janë maqedonas, ndërsa 61.298 nxënës janë shqiptarë.
Lidhja e Arsimtarëve Shqiptarë duke u bazuar në të dhënat e grumbulluara nga regjistrimi në shkollat e mesme thonë se mbi 35 përqind e nxënësve të regjistruar në nivel të republikës janë shqiptarë. Numri i nxënësve maqedonas mund të jetë edhe më i vogël nëse merren parasysh se shumë nxënës shqiptarë, por edhe nxënësit e bashkësive etnike turke, rome, vllehe, serbe e boshnjake që mësimin e vijojnë në paralelet me mësim në gjuhën maqedonase.
Edhe nga opozita shqiptare kemi analiza dhe përfundime që janë në të njëjtën vijë. Deputeti i opozitës shqiptare H. Snopçe pati deklaruar në janar të këtij viti se: “Nëse merren të mirëqena të dhënat e vitit 2002 dhe nëse statistikisht i analizojmë lëvizjet e lindshmërisë dhe vdekshmërisë prej vitit 2003 deri në vitin 2019, unë ju garantoj se shqiptarët nuk janë më pak se 29 %, por janë mbi 29 %.”
Sa i përket palës maqedonase, diskursi i tyre mund të mos jetë i harmonizuar, por interesi i tyre i përbashkët dhe qëllimi final gjithsesi se po.
Pas shpalljes se regjistrimi do të realizohet, vlen të veçohen dy deklarata mjaft indikative të kreut të shtetit. E para, se: "liderët e partive politike do të duhet të nënshkruajnë deklaratë politike dhe se rezultatet nga regjistrimi nuk do të sjellin rishikimin e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit apo Kushtetutës", dhe e dyta, se ai është kundër përfshirjes së grafës etnike në letërnjoftime. Kjo gjithsesi se është shprehje e panikut dhe frikës nga përballja me rezultatet e regjistrimit, po qe se ai kryhet siç duhet, që do të shpërfaqte realitetin e mohuar përgjatë gjithë historisë së këtij shteti.
Në këtë vijë, është edhe deklarata e drejtorit të Entit shtetëror për statistika, i cili në një artikull të Balkan Insight në vitin 2020, pati deklaruar se etnia nuk është faktori thelbësor në Maqedoninë e Veriut.
Ka reagime të ndryshme, por emërues i përbashkët i këtyre reagimeve është numri i shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut. Që në vitin 2012 ish-udhëheqësi i OBRM-PDUKM, Lupço Georgievski kishte deklaruar se shqiptarët përbëjnë 30% të popullsisë.
Opinioni maqedonas është i ndarë në dy pjesë sa i përket procesit të regjistrimit. Ata që e përkrahin OBRM-PDUKM, të cilët pretendojnë se numri i shqiptarëve është më i vogël se 20% dhe e shprehin frikën se rezultatet nuk do të jenë të sakta dhe ky numër do të jetë shumë më i madh. Pjesa tjetër janë përkrahësit e LSDM-së, të cilët janë për realizimin e regjistrimit dhe deklarohen se nuk do t’i kontestojnë rezultatet, por se në fund, të njëjtat nuk do të ndikojnë në të drejtat e fituara të asnjë etniteti. Në këtë vijë ishin edhe deklaratat e mësipërme të presidentit të vendit.
Pleksja e procesit
Nuk ka mbetur as edhe një muaj nga fillimi i procesit dhe çështjet që dalin në pah mund të ndikojnë ndjeshëm rezultatin e regjistrimit. Ministri i Jashtëm i Maqedonisë së Veriut, Bujar Osmani, në një takim me homologen e tij bullgare në mars të këtij viti, duke u përgjigjur lidhur me ankesat bullgare për shkeljen e të drejtave të bullgarëve dhe pamundësisë së tyre për ta kultivuar dhe shprehur identitetin e tyre deklaroi se “organizatat qytetare duhet të takohen dhe të kërkojnë nga këshillat regjistrues të shtojnë një rubrikë për regjistrimin e bullgarëve”. Bullgaria deri tani ka ndarë me mijëra pasaporta bullgare në Maqedoninë Lindore duke mos përjashtuar as ish zyrtarë qeveritarë të Maqedonisë. Sipas një të dhëne, të vitit 2006, në gazetën maqedonase “Veçer” thuhet se që nga viti 1990 e deri në nëntor të 2006, 10 198 maqedonas kanë marrë pasaporta bullgare. Sipas të dhënave zyrtare të prezentuara në tetor të vitit të kaluar në parlamentin bullgar, në periudhën prej janarit 2010 deri në tetor 2020 janë ndarë gjithsejt 66 mijë shtetësi bullgare për shtetas maqedonasë.
Epilog
Në Maqedoninë e Veriut të gjithë flasin për numrin e shqiptarëve e askush nuk flet për numrin e të tjerëve në këtë shtet. Çka do që të kishte ndodhur me numrin e përgjithshëm të popullsisë, do të kishte prekur të gjitha grupet etnike në këtë vend. Pra, nëse kanë emigruar shqiptarët, kjo nuk do të thotë se nuk kanë emigruar edhe maqedonasit, turqit, serbët, etj. Nëse është zvogëluar numri i shqiptarëve si pasojë e emigrimit, kjo s’do të thotë se nuk është zvogëluar edhe numri i të tjerëve në këtë vend.
Parashikimi i parë, lidhet me numrin e përgjithshëm të popullsisë, i cili, sipas të gjitha parametrave matëse, pritet të jetë diku rreth 1 milionë e gjysmë. Vitin e kaluar vetë drejtori i Entit shtetëror të statistikave pati deklaruar se: “Kam frikë se nuk ka më shumë se 1.5. milionë banorë në shtet, por këtë nuk mund ta vërtetoj”.
Megjithatë, ky regjistrim mund të mos e shpërfaqë të vërtetën demografike dhe pabarazinë e mohuar sistematike mbi të cilën rri ulur këmbëkryq ky shtet, por një gjë është e vërtetë, ai nuk do të nxjerrë numër më të vogël të shqiptarëve, sepse pikërisht te shqiptaret të gjithë treguesit e matshëm janë rritës.
Mbarëvajtja dhe rezultatet e regjistrimit mund të sjellin dy skenare të mundshme, si vijon:
- Në skenarin më të mirë, pra në qoftë se procesi i regjistrimit përshkohet nga respektimi i rregullave dhe parimeve të pranuara botërisht për të kryerjen e këtij procesi, rezultatet e regjistrimit pritet që të shpërfaqin një realitet krejtësisht të ri e të mohuar për një kohë të gjatë.
Çështja problemore atëherë do të ishte, duke marrë për bazë argumentimin më lart, se ky realitet i ri duhet të përligjet dhe të sanksionohet edhe juridikisht, pra që në aktin më të lartë juridik, kushtetutën e vendit, e cila është po ashtu pjesë thelbësore e problemit të këtij shteti, duke e shfuqizuar burimin e të gjitha marrëzive që rrjedhin nga koncepti non sens i popullit 20%.
- Në skenarin më të keq mund të ndodhin dy variante edhe atë: OBRM-PDUKM të mos i njohë rezultatet e regjistrimit dhe të propozojë një datë tjetër të mbajtjes së tij, që do të kishte ndërlikime brenda dhe jashtë në aspektin e legjitimitetit institucional, ose rezultatet e dala na regjistrimi të jenë si pasojë e ndonjë manipulimi sistematik të krijuar dhe zbatuar me vite që formalisht të ulin numrin e shqiptarëve. Kjo e fundit, do t’i elektrizonte dhe zhgënjente ata, kurse veprimet për të ardhmen askush nuk do të mundte t’i parashikonte.
Në të dy skenarët e paraqitur më lart, shqiptarët duhet të veprojnë me një zë, të ofrojnë alternativat, rrugëzgjidhjet dhe strategjinë e ardhshme. Partitë politike shqiptare, dhe jo vetëm ato, por edhe universitetet shqiptare, OJQ-të, mediat, sektori privat dhe inteligjencia duhet të mobilizohen, që t'i paraprijnë procesit.
Faktori shqiptar në Maqedoninë e Veriut duhet:
- Të krijojë mekanizma që nuk do të lejojnë që procesi i regjistrimit të zhvillohet pa përfshirjen e plotë të ekspertizës dhe politikës shqiptare që në fillim e deri në përfundimin e regjistrimit;
- Të bëjë fushatë për të promovuar rëndësinë e regjistrimit të popullsisë shqiptare si një proces shumë i rëndësishëm dhe historik i shqiptarëve;
- Të krijojë debat gjithpërfshirës, ku nuk do të diskutohet vetëm për regjistrimin e shqiptarëve, por të diskutohet si një proces i përgjithshëm shoqëror, ku shqiptarët janë faktor kyç.
Po ashtu, ata duhet të jenë të përgatitur për të dy situatat:
- Në rast se rezultatet nuk janë në përputhje me projeksionet e tyre dhe treguesit e institucioneve të tjera të cilat janë paraqitur më lart në këtë artikull; apo edhe në rastin e kundërt, pra,
- Në qoftë se këto projeksione e evidenca dalin të vërtetuara.
Ndodhemi, pra përpara një procesi kombëtar historik dhe kemi nevojë për qasje policentrike e fushëveprim shumëvektorësh që do t'i përfshijnë të gjithë aktorët e shoqërisë sonë. Ashtu siç kemi nevojë për vigjilencë, unitet dhe një strategji bashkëkohore për të ardhmen tonë dhe brezave që do të lëmë pas.
---
Shënim:
Tabela 1 dhe 2 janë marrë nga Profesor I. Zeqiri, tabela 3 dhe 4 dhe figura 3 janë marrë nga Enti Shtetëror i Statistikave, ndërkaq figura 1 dhe 2 janë krijuar nga autorët e këtij teksti nga të dhënat zyrtare të marra nga Enti statistikor.
© 2021 PanAlbanica.
Të gjitha të drejtat autoriale janë në pronësi të PanAlbanica-s. Lejohet ribotimi i materialeve vetëm duke cituar burimin.
Vaj Lahute
Valdeta Dulahi
Mefshtësia epike kundruall teksteve shkollore
Vjollcë Berisha
“Në kohëra tensionesh të dhimbshme dhe kur je i lënduar, zgjidh luftën: ajo të bën të fortë dhe të formon muskujt” thotë Niçe te “Shndërrimi i të gjitha vlerave”. Mu të kundërtën e asaj që bëjmë ne si shoqëri edhe në kohën kur na sulmohet më e shenjta, edhe kur na pështyhet në etni, kulturë, trashëgimi e qenie. Ne zgjedhim rrugën e heshtjes, pritjes se mos gjërat rregullohen vetvetiu përmes pozimit të një pushtetari para kamerave apo përmes komenteve në rrjetet sociale. Të luftosh do të thotë të mos lëshosh pe me lehtësi, pa sakrifikuar qetësinë tënde a karrigen komode, pa i shkuar problemit në fund. Të luftosh nuk ka vetëm kuptimin e parë të fjalës, atë të ngritjes së armëve, të ndeshjes me dhunë. Të luftosh do të thotë edhe të përpiqesh me këmbëngulësi. Po kështu e shpjegon edhe Fjalori i shqipes së sotme kuptimin numër dy të kësaj fjale (fjalës luftë), ku thuhet: përpjekje këmbëngulëse dhe e pandërprerë për t’ia arritur një qëllimi. Po ku vajti përpjekja jonë? Kush e ndalon shoqërinë të mos jetë këmbëngulëse në kërkesat parësore? Edhe më keq, si ndodhi që u hesht para rrënimit total të arsimit, të dinjitetit të mësuesit, madje edhe të mësuesit vetë? Përveç një sëre shembujsh që mund të sillen për këtë rënie e që do të jenë pjesë e ndonjë shkrimi të radhës, dua të ndalem te njëri nga produktet e kësaj rënieje: lejimi, shurdhëria e mefshtësia kundruall teksteve tona shkollore, përkatësisht teksteve me të cilët mësojnë në radhë të parë nxënësit shqiptarë e më pas, në disa lëndë, edhe ata maqedonas.
Janë pesë segmente që mund të trajtohen si brejtësit kryesorë të tekstit shkollor e që në të vërtetë janë edhe pasqyrë e mirëfilltë e bjerrjes së arsimit të një vendi. Duke filluar që nga përgatitja e dobët e librave, si në aspektin shkencor, ashtu edhe në atë gjuhësor e grafik, mungesa e logjikës në domosdoshmërinë e përkthimit të teksteve shkollore, përkthimi nga njerëz jo kompetentë, mungesa e një redaksie të mirëfilltë të rishikimit të tyre e deri te fyerjet sistematike dhe heshtja e madhe në të gjitha nivelet: nga përkthyesi, te redaktori, mësuesi, prindi, media e qeveria.
E para, të servosh libra me gabime gjuhësore për nxënësit e tu, të cilët, siç e shenjon edhe vetë emri, janë aty për të nxënë prej teje, është krimi i parë që i bëhet shkollës nga mosvëmendja, nga mediokriteti, nga të mosqenit kombi në radhën e parë të angazhimit institucional, politik e individual. Këto gabime fatkeqësisht mund të shihen në pothuajse të gjitha librat e shkollës, në të gjitha nivelet, në të gjitha lëndët. Nuk do ndonjë vëmendje a dije e veçantë për t’i skuqur ato si hartimet e shkollës fillore të nxënësve më të dobët e për t’ua paraqitur shkarjet gramatikore, gabimet drejtshkrimore “me brirë” e krejtësisht të patolerueshme. Nuk do ndonjë njohës të veçantë gjuhe për të vënë re se si ato tekste flasin shqip me një logjikë që s’është fare e shqipes, që tingëllon e huaj e që krijon vështirësi në të kuptuarit e tyre edhe për vetë pedagogët. Kjo sintaksë e përçudnuar, përveç që e cungon lehtësinë e të nxënit të informacionit, e rrënon edhe sintaksën e bukur shqipe në kokat e atyre fëmijëve të mitur, ose, siç do të thoshte Kadareja, kështjellën me beden të fortë, që asnjë pushtues s’e rrafshoi dot.
Është tepër i rëndësishëm ky segment. Për ç’përpjekje gjuhësore mund të flasim nëse lejojmë të goditemi mu këtu? Për ç’zyrtarizim shqipeje do të mburremi kur edhe gjatë s’do të mundemi të ndreqim atë faj që prishet mu këtu te palca e fëmijëve tanë, te libri shkollor, te gjuha e çalë me të cilën është shkruar ai? Për ç’shkollë moderne mund të angazhohemi nëse i kemi bërë fëmijët tanë të mësojnë nga tekste me gabime gjuhësore? Nëse ua kemi ndalë çezmën kryesore që mbush govatat e formimit të tyre gjuhësor. Tekstet e shkollës fillore janë baza e formimit gjuhësor të fëmijës. Kështu të paktën e thonë psikologët. Për cilën gjuhë amtare do bëjmë sikur po rrimë gatitu? Në emër të cilës kulturë kombëtare, të cilës ardhmëri do t’i marrim votat e do të projektojmë shtete?!
E dyta, të botosh libra me shtrembërime të dukshme faktesh, me gabime profesionale, me aparate pedagogjike tërësisht joefikase është fyerja tjetër e patejkalueshme e cilësdo shkollë e cilësdo etni. Botimi i teksteve me pasaktësi shkencore dhe pastaj heshtja për to, mosreagimi institucional, mospërpjekja këmbëngulëse për t’i ndaluar këto krime, janë shenjat në dritë të diellit të erozionit arsimor të vendit, erozion ky që e heq zvarrë tërë shoqërinë, e cila pastaj s’ka si të rrijë në këmbët e veta. E raste të mësimit nga këta libra kemi shumë. Pothuajse në secilin vit shkollor individë të ndryshëm (sic!), prindër a ndonjë mësues, kanë hedhur në rrjete sociale shtrembërime të këtilla eklatante që godasin fëmijën e shkollën tonë dhe pastaj prapë jemi dëshmitarë të dy-tre statuseve reaguese dhe në rastin më të mirë, të ndonjë konference për shtyp dhënë nga ministri shqiptar i Arsimit. Pas krejt kësaj prapë heshtje, prapë shurdhësi prej bore.
E treta, krijimi i politikave të mirëfillta arsimore është problemi qenësor në Maqedoninë e Veriut, sidomos i asaj pjese që lidhet me arsimin në gjuhën shqipe. Botimi i teksteve shkollore kaq fyese e degraduese për shqiptarët është vetëm pasoja numër një e mosvëmendjes institucionale dhe dështimit arsimor. Që nga përcaktimi ligjor për dorëzim të teksteve shkollore në gjuhën maqedone (për rrjedhojë edhe nga autorë maqedonas) të shumicës së lëndëve mësimore, do të thotë t’u hapësh rrugë problemeve të njëpasnjëshme që në radhë të parë e diskriminojnë dijetarin shqiptar dhe së dyti e pozicionojnë që në fillesë si të rangut të dytë vetë nxënësin shqiptar. Ende pa i parë lëshimet gjuhësore, shtrembërimet e qëllimshme të fakteve historike e shkencore, vetëm ideja e të përpiluarit të teksteve nga grupe autorësh maqedonas, ndërkohë që kuadrot shqiptare janë në përgatitjen e duhur profesionale e njerëzore të përpilimit të teksteve shkollore (madje te kjo e dyta tepër më të mirë e të pakrahasueshëm me autorët që shkruajnë tekste fyese për qenësinë e nxënësve të cilëve u drejtohen) është tepër jashtë logjike, sikurse është edhe matrica themeltare e prodhimit të stereotipeve, paragjykimeve e madje edhe të gjuhës së urrejtjes, të cilën deklarativisht mëton ta luftojë ky shtet.
Ky hartim tekstesh i palogjikshëm e që do të duhej të ishte i papranueshëm në cilëndo lëndë mësimore, e sidomos në lëndët që lidhen me gjeografinë, historinë, muzikën, qytetërimin e një kombi, është prodhuesi i një sërë problemesh në vend. Për të qenë të harmonizuar, meqë bëhet fjalë për arsimin e të njëjtit shtet, mjafton të harmonizohen programet mësimore. Tekstet, sikurse orët e mësimit, duhet të jenë të ndryshme dhe të bëhen nga ekspertë të fushave përkatëse të të dy etnive, shqiptarët për nxënësit e vet dhe maqedonasit për të vetët.
E katërta, përkthyesit dhe redaksia tërësisht jo profesionale janë problem i radhës që i bëjnë skandaloze këto tekste mësimore. Është turp i llojit të vet që për përkthimin e librave që s’do të duhej të ishin të përkthyer nuk angazhohen njohës të mirë të të dy gjuhëve, pasi, sikurse dihet, gjatë përkthimit njohja e mirë e gjuhës në të cilën përkthehet është ku e ku më e rëndësishme edhe se vetë njohja e gjuhës nga e cila përkthehet. Ky kriter është tërësisht i anashkaluar në tekstet tona. Po ashtu i anashkaluar, i papërfillshëm është procesi i rishikimit të tekstit nga grupe recensentësh. Një nga hallkat kryesore të botimit të çfarëdolloj libri në një vend normal është pikërisht rishikimi, ku përfshihen proceset e redaktimit dhe recensimit, fjalë që tani janë bërë vetëm pjesë formale që plotësojnë faqen e tretë të librave që botohen në mjediset tona kulturore e, për të qenë ende më e dhimbshme, edhe në ato arsimore. Pa këtë filtër të mirëfilltë që ne e kemi bjerrë qëmoti si shoqëri, nuk botohet as një shkrim i thjeshtë gazete ditore, e jo më libra famëmëdhenj kulture e, na ruaj Zot, edhe tekste shkollore!
Fyerja parësore ndaj nxënësit shqiptar, ndaj mësuesit shqiptar, ndaj shkollës shqipe zë fill te këto lëshime, te këto pakujdesi dashakeqe e për t’u trashur pastaj te fyerjet e mëdha që na bëhen. Edhe po të mos ishin fyerjet, mjafton vetëm fakti që përbuzen autorët tanë të teksteve, që shkruhet shqipja më e keqe e mundshme në tekstet mësimore të fëmijëve tanë, që librat tanë nuk kalojnë në asnjë filtër të denjë të redaktimit shkencor e gjuhësor, që botimi i librit shkollor është shndërruar në tregti votash dhe grykësi parash të majme, që librat tanë kanë një pamje grafike refuzuese edhe për fëmijët e ndonjë qytetërimi tejet të prapambetur, që libri dergjet nga cilësia më e dobët e mundshme shkaktuar nga lufta për sa më shumë përfitime materiale etj.
Çdo qëllim që mund të arrihet vetëm me përdorim të mjeteve të këqija duhet t’i hapë rrugën një qëllimi më themelor. Fyerja për të cilën po buçasin mediet sot është vetëm kapaku, është pjesa më e dhimbshme e fyerjes sistematike dhe institucionale që i bëhet shqiptarit përditë në këtë vend.
E pesta, nuk bëhet fjalë për ndonjë hamendje që mund t’i shkaktojë shkollarit tonë faqja 99 e librit të gjeografisë (Vini vetëm re dizajnin e kopertinës!). Ajo vetëm sa e tëhuajëson ndaj çdo gjëje që institucionalisht i ofrohet në këtë shtet, i krijon rezistencë, apati deri në mosdurim. Ai është mësuar edhe më herët të lexojë fyerje e të ndiejë goditje ndaj etnisë së tij. Ai s’lëkundet. Ai nuk ka komplekse identiteti. Ai ka parë sulme të këtilla nga Akademia e shkencave, nga enciklopeditë, nga tekstet universitare. Atë nuk e ngatërrojnë. Ai e ka të qartë prejardhjen e qenies së vet, kufijtë e kombit të vet, lashtësinë, gjenetikën, gjuhën, laryshinë fetare etj. Ai vetëm sa thyhet nga mosdurimi. Bashkëjetesa do të duhej të thoshte tolerancë, falje, tejkalim. Atij askush s’ia mëson këtë. Tekstet fyese e bëjnë me gjemba. E detyrojnë të mbrohet. Ia kujtojnë gjyshen që thotë uthulla e sertë e then qypin e vet. Edhe diçka tjetër thoshte gjyshja me ujkun dhe qimen. Atij i kujtohet mirë. Nxënësit shqiptar s’i hap asnjë dilemë ky libër, kjo urrejtje. Po si ia bëjnë me të vetët? Si e helmojnë një brez të tërë fëmijësh? Të mësosh nga një tekst racist që ka për qëllim përuljen dhe fyerjen etnike s’i bën nder kurrkujt. Kjo shëmti shkon përtej fyerjes. Shndërrohet në dhunë psikologjike që reflekton te të dy palët përderisa kanë vendosur të jetojnë së bashku. Kur autorët maqedonas e shkruajnë këtë të pavërtetë për shqiptarët e godasin të vetin me padituri, me informacion të gabueshëm. E tërheqin në një amulli për gjithçka që ka përreth, e zvogëlojnë botën e fëmijës së shkretë, i cili edhe ashtu është në zgrip pikëpyetjesh që ia servojnë pa mëshirë lajmet përditë.
Ky vegim donkishotesk për ta turbulluar identitetin e qartë të tjetrit, këto goditje burracake janë vetërrahje për autorët e teksteve dhe për ata që e kanë lejuar përdorimin e tij me vite, e kanë botuar e ribotuar (libri që qarkullon në mediet tona e mban me mburrje fjalën botimi i gjashtë), me të tëra dobësitë, larg nga të qenët libër shkollor i një brezi të fortë që po e sfidon edhe shkollën vetë.
Dhe krejt kjo mu në hundët e ministrave shqiptarë të arsimit, mu në hundët e një numri tepër të madh drejtorësh të kollarisur shkollash, para një numri të madh prindërish, në mesin e të cilëve gëlojnë profesorët universitarë, mu në hundët e mësuesve që presin vendimin e punës apo që mezi ia kanë dalë ta sigurojnë, mu në hundët e një populli të tërë që ka harruar se të jesh i lirë do të thotë të parin ta kesh dinjitetin.
© 2021 PanAlbanica.
Të gjitha të drejtat autoriale janë në pronësi të PanAlbanica-s. Lejohet ribotimi i materialeve vetëm duke cituar burimin.
Haga - një mekanizëm djallëzor
Në vijim po botojmë një reagim të historianit të njohur francez Serzh Mete (Serge Métais) lidhur me procesin gjyqësor kundër UÇK-së në Hagë dhe intervistën e tij lidhur me këtë çështje, të botuara në Mediapart në Francë. Serzh Mete është autor i librit "Histoire des Albanais. Des Illyriens à l’indépendance du Kosovo" (Histori e shqiptarëve. Nga ilirët deri te pavarësia e Kosovës) të botuar në Francë në vitin 2006 nga shtëpia botuese Fayard.
Gjykata e Posaçme për Kosovën i hodhi poshtë së fundmi kërkesat për lirim me kusht për Hashim Thaçin e të bashkakuzuarit e tij. Në stadin e sotëm, vendosmëria që ajo po tregon është shqetësuese. Ka rrezik që mekanizmi gjyqësor i ngritur në Hagë të shndërrohet së shpejti në mekanizëm djallëzor. A ka ende kohë për ta ndalur? Sado që mund të duket e çuditshme, përgjigja është se po. Gjykatën e Posaçme e ka krijuar Kuvendi i Kosovës dhe po ai mund të vendosë për fatin e saj: Çka është bërë me ligj mund të zhbëhet me ligj. Ky kuvend e ka në dorë që ta rikthejë procesin në Prishtinë.
Për ta kuptuar më mirë këtë sfidë, është e udhës të saktësojmë që Gjykata e Posaçme për Kosovën nuk është një gjykatë penale ndërkombëtare:
- Ajo nuk është krijuar përmes ndonjë rezolute të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara si në rastin e Gjykatës Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë (GjPNJ), e cila ishte e detyrueshme për të gjithë qytetarët e shteteve të dala nga Jugosllavia (Serbisë, Kroacisë, Sllovenisë, Bosnjë-Hercegovinës, Kosovës, Maqedonisë së Veriut dhe Malit të Zi);
- Ajo nuk është krijuar as përmes ndonjë traktati ndërkombëtar si në rastin e Gjykatës Penale Ndërkombëtare (GjPN), e cila bazohet në një traktat të quajtur “Statuti i Romës” e të hyrë në fuqi më 2002. Ajo ka për detyrë të gjykojë personat e akuzuar për krime lufte, krime kundër njerëzimit ose gjenocid dhe është sot i vetmi juridiksion penal ndërkombëtar i përhershëm dhe me prirje të përbotshme .
Gjykata e Posaçme është krijuar, në fakt, vetëm nëpërmjet ligjit të votuar nga Kuvendi i Kosovës më 2015 (nenit 162 të Kushtetutës dhe Ligjit nr. 05/L-053 “për Dhomat e Specializuara dhe Zyrën e Prokurorit të Specializuar”). Ajo është pra një institucion gjyqësor i Republikës së Kosovës... i zhvendosur në Hagë.
Kjo krijesë shumë origjinale shpjegohet vetëm me emocionet që ngjalli raporti Marty, i miratuar në mënyrë masive nga Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës në janar 2011. Pretendimet për trafik organesh njerëzore, që përmbante raporti, ishin me natyrë tejet çnderuese për rezistencën shqiptare: disa robërve serbë u qenkëshin hequr organe të cilat qenkëshin “eksportuar” pastaj përmes aeroportit të Tiranës për t’ua vendosur pritësve jashtë shtetit. Raporti hedh mendimin se kjo paskësh ndodhur me qindra herë. Krimi qenkësh i përbindshëm. Shumë tmerre ishin parë tashmë gjatë luftërave në ish-Jugosllavi, si masakra e Srebenicës, e kryer nga serbët dhe e cilësuar si gjenocid nga GjPNJ-ja. Mirëpo kësaj radhe do të shihnim që edhe shqiptarët nuk mbetkëshin prapa në punë tmerri: Ushtria Çlirimtare e Kosovës (UÇK) paskësh bërë tregti fitimprurëse me organe të marra nga robër serbë!
Raporti ishte, në të vërtetë, produkti i një prej operacioneve më të suksesshme të dezinformimit që prej shembjes së regjimeve komuniste. I kurdisur prej shërbimeve të fshehta serbe, ai mori një mbështetje vendimtare nga ana e shërbimeve ruse. Te një i zgjedhur zviceran, Dick Marty, ai gjeti një idiot të dobishëm mjaft efikas . Raporti i tij është një përmbledhje e hartuar me dhelpëri duke u nisur nga shënimet e shërbimeve të fshehta serbe si edhe nga dosjet e akuzave të GjPNJ-së ose të gjykatave të Kosovës. Pak rëndësi kishte që ato dosje nuk kishin të bënin fare me trafik organesh njerëzore. I gjithë raporti Marty luan në thelb me sugjerimin, insinuatën ose probabilitetin.
Emocionet që ngjalli ky raport i shtynë Bashkimin Evropian dhe Shtetet e Bashkuara të krijonin, në shtator 2011, një “Grup Pune të Posaçëm Hetimor” (Special Investigative Task Force). U ra dakord për të caktuar në krye të tij në prokuror amerikan, Clint Williamson. Në maj 2012, Kuvendi i Kosovës miratoi një ligj për bashkëpunimin me këtë grup pune, çka i dha mundësi këtij të fundit të kryente një hetim penal të pavarur rreth pretendimeve që përmbante raporti.
Më 29 korrik 2014, pas më shumë se dy vjet hetimi, prokurori Williamson, gjatë një konference për shtyp në Bruksel, deklaroi që trafiku i organeve nuk mund të vërtetohej veçse në “më pak se dhjetë raste”. Ai shtoi: “Të ekzagjerohen shifrat ose të thuhet se çdo serb i vrarë apo i shpallur i zhdukur qenka bërë objekt i ndonjë heqjeje organesh nuk i shërben kurrfarë interesi, por vetëm sa shton dëshpërimin e familjeve të personave të humbur, sepse nuk ka asnjë provë të vetme”.
Si nata me ditën në krahasim me ato qindra raste që sugjeronte raporti Marty! Dhe, domethënia e fjalëve “më pak se dhjetë” mund të ishte fare “zero”. Mirëpo edhe kaq mjaftonte që aleatët amerikanë dhe evropianë të ndiheshin të detyruar që të ushtronin një trysni miqësore mbi udhëheqësit e Kosovës: këta duhej të votonin përmes Kuvendit të tyre një ligj për krijimin e Gjykatës së Posaçme.
Mes klasës politike kosovare debati qe i dhimbshëm, sepse thjesht ideja që të votohej për krijimin e një gjykate të posaçme ishte e padurueshme. Por mesazhi që po u jepej ishte i qartë: ose votoni ligjin e tregoni që nuk keni pse të trembeni lidhur me trafikun e organeve, ose mos pranoni dhe do të konsiderohet se jeni fajtorë për krimet e urryera që pretendohen në raportin Marty. Më në fund, me mbështetjen e pikërisht këtyre udhëheqësve që sot ndodhen të burgosur në Hagë, ligji për krijimin e Gjykatës së Posaçme u votua në Kuvendin e Kosovës me një shumicë prej dy të tretash.
Pikërisht kjo gjykatë e ka prodhuar aktakuzën kundër Hashim Thaçit dhe tre ish-udhëheqësve të tjerë të lartë të UÇK-së, të bërë publike më 4 nëntorin e kaluar . Një aktakuzë tek e cila nuk gjen dot absolutisht asgjë lidhur me pretendime për trafik organesh.
Vërtetohet kështu plotësisht që udhëheqësit e Bashkimit Evropian dhe amerikanët janë mashtruar keqas nga një operacion dezinformimi të përmasave të mëdha. Por, prapëseprapë, suksesi i këtij batakçillëku mbetet i plotë.
Ai qëndron në vetë ekzistencën e Gjykatës së Posaçme. Si edhe në një aktakuzë që, ndonëse nuk përmban asgjë lidhur me trafiqe të pretenduara organesh, mund të çojë megjithatë në dënime shumë të rënda. Hashim Thaçi dhe tre ish-udhëheqësit e tjerë të UÇK-së, sot të burgosur në Hagë, akuzohen në fakt se paskan krijuar një “sipërmarrje të përbashkët kriminale”. Sipas aktakuzës, ata “ngarkohen secili personalisht me përgjegjësi penale” për krime lufte dhe krime kundër njerëzimit të kryera nga kjo sipërmarrje gjatë luftës, më 1998-1999, dhe në vitin 2000. Aktakuza as që do t’ia dijë fare se ata vetë nuk paskan qenë veprues të drejtpërdrejtë të atyre krimeve, as se një pjesë e atyre krimeve qenkan gjykuar tashmë në suazë të disa juridiksioneve të tjera, GjPNJ-së apo gjykatave të Kosovës. Ajo që paraqitet si një “sipërmarrje kriminale” është organizata e Rezistencës, kurse ata që shihen si penalisht përgjegjës për krime që ajo paskësh kryer janë ish-udhëheqësit e saj.
E gjithë kjo është e papranueshme. Është e papranueshme, jo sepse krimet e pretenduara në aktakuzë – keqtrajtim ndaj robërve, akte torture, ekzekutime pa gjyq, vrasje “tradhtarësh”, “bashkëpunëtorësh me armikun” apo kundërshtarësh politikë të hamendësuar – nuk paska sesi të jenë kryer nga Ushtria Çlirimtare e Kosovës dhe nuk u dashkan gjykuar. E papranueshme ajo është për dy arsye thelbësore.
E para është se ekzistenca e Gjykatës së Posaçme në Hagë nuk përligjet dot përveçse me pretendimet për trafik organesh nga ana e raportit Marty. Mungesa në aktakuzë e trafikut të organeve e bën këtë gjykatë të papërligjur.
Arsyeja e dytë është se, duke gjykuar në Hagë, do të bëhej një padrejtësi. Gjykimi në Hagë do të nënkuptonte, faktikisht, që t’i jepet Gjykatës së Posaçme një status të cilin ajo nuk e ka: atë të një gjykate penale ndërkombëtare. Mirëpo, në një gjykatë të tillë, nuk do të mund të gjykoheshin krimet e kryera nga Rezistenca shqiptare pa u gjykuar aty gjithashtu edhe krimet e kryera nga forcat e sigurisë, ushtria dhe paraushtarakët serbë në Kosovë. Krimet e luftës dhe krimet kundër njerëzimit që ata kanë kryer janë mjaft të shumta, masive dhe të dokumentuara mirë. Lënda nuk mungon aspak për të ngritur një dosje akuze, madje edhe për krim gjenocidi. Sidomos tani, njëzet vjet pas përfundimit të luftës, kur gati një mijë trupa shqiptarësh të Kosovës, të zhdukur në vitet 1998-1999, janë zbuluar në disa varre masive në Serbi, dhe kur së fundmi janë gjetur përsëri trupa të tjerë në një minierë kripe në afërsi të Rashkës. Në qoftë se do të gjykohej vetëm njëra nga palët – ajo e sulmuara, Rezistenca – dhe nuk do të gjykohej pala tjetër – ajo agresore, fuqia pushtuese –, atëherë do të bëhej një padrejtësi. Do të shkelej parimi i trajtimit të barabartë mes palëve, të cilin duhet ta respektojë çdo gjykatë penale ndërkombëtare.
Për këto arsye, por edhe për të ndalur atë që po shfaqet gjithnjë e më shumë si një mekanizëm djallëzor, duhet të merret një vendim: të mbyllet Gjykata e Posaçme dhe të transferohet dosja e akuzës në Kosovë. Këtë vendim, Kuvendi i Kosovës mund ta marrë. Nuk do të ishte fare fjala për të ndërprerë një procedurë gjyqësore. Thjesht, procesi që duhej të zhvendosej në Hagë, do të rikthehej në Prishtinë.
E mira do të ishte që nismën për këtë ta marrë Bashkimi Evropian. Ai mund të konsiderojë që përligjet një kërkesë për transferim të dosjes së akuzës drejt gjykatave të zakonshme të Kosovës. Këtë mund ta bëjë përpara se Kuvendi i Kosovës të shprehet vetë dhe të shkaktojë një krizë me aleatët e tij evropianë e amerikanë.
Të pranohet që procesi të mbahet në Hagë do të ishte një padrejtësi (shkelje e parimit të trajtimit të barabartë të palëve në konflikt). Për Bashkimin Evropian dhe Shtetet e Bashkuara, kjo do të ishte njëlloj sikur ata të vazhdonin të pranonin që t’i tërhiqnin nga hunda. Mbyllja e kësaj gjykate të posaçme do të ishte gjithashtu më i pakti ndër sanksionet që meritojnë autorët e këtij mashtrimi të madh.
***
INTERVISTË
Për çfarë e keni saktësisht fjalën kur flisni për “mekanizëm gjyqësor” i cili mund t’u shndërrohet në “mekanizëm djallëzor”?
Mekanizëm djallëzor unë quaj një gjykatë të posaçme që mund të katandiset të veprojë me gjaknxehtësi, me teprime, me pushtet të pakufizuar, me humbje të sensit të masës.
I tillë do të ishte, për t’i thënë gjërat më shkoqur, një dënim me burgim të përjetshëm për të akuzuarit. E gjitha kjo është e mundshme, në bazë të një aktakuze që konsideron se ata kanë ngritur e drejtuar një “sipërmarrje të përbashkët kriminale” (UÇK-në?), fajtore për krime lufte dhe krime kundër njerëzimit.
Mospranimi për t’u dhënë të akuzuarve lirimin me kusht më duket se nuk ndjell asgjë të mirë.
Pse doni që të mbyllet Gjykata e Posaçme?
Më duket se e kam parashtruar qartë qëndrimin tim në artikullin që kam shkruar. Ka dy arsye thelbësore:
Së pari, mungesa e pretendimeve për trafik organesh, në aktakuzë, bën që Gjykata e Posaçme ta ketë humbur tashmë çdolloj legjitimiteti.
Së dyti, një proces në Hagë i jep faktikisht kësaj gjykate të posaçme një status të cilin ajo nuk ka sesi ta mëtojë, statusin e një gjykate penale ndërkombëtare. Mirëpo është e paimagjinueshme që, në një gjykatë penale ndërkombëtare, të gjykohet vetëm njëra nga palët në konflikt. Në qoftë se gjykohet vetëm pala shqiptare, pa u gjykuar pala serbe, do të kishte një prishje të barazisë së trajtimit ndërmjet palëve. Kjo do të ishte një padrejtësi e kulluar.
Personeli i Gjykatës së Posaçme (gjyqtarë e prokurorë) është ndërkombëtar. Ndërkohë, ju keni mendimin që mbyllja e kësaj gjykate mund të vendoset nga Kuvendi i Kosovës. A e ka ky vërtet këtë kompetencë?
Gjykata e Posaçme nuk është krijuar përmes ndonjë rezolute të Kombeve të Bashkuara. Ajo nuk është ngritur as nëpërmjet ndonjë traktati mes shtetesh.
Ajo është një institucion i Republikës së Kosovës. Është krijuar me një ligj të votuar nga Kuvendi i Kosovës. Gjithçka që është e bërë me ligj, mund të zhbëhet me ligj.
Nuk ka asnjë mekanizëm institucional mbishtetëror që të mund ta pengojë shkrirjen e Gjykatës së Posaçme dhe transferimin e dosjes së akuzës te gjykatat e Kosovës, në Prishtinë. Dhe kjo, që nga momenti në të cilin Kuvendi i Kosovës do të votonte një ligj në këtë drejtim.
A nuk keni frikë se kjo gjë mund të shkaktojë një krizë midis Kosovës dhe aleatëve të saj, evropianë dhe amerikanë?
Sigurisht, kriza do të ishte serioze.
Idealja do të kishte qenë që nisma të vijë nga vetë amerikanët ose evropianët të cilët ranë në kurthin e mashtrimit të madh të raportit Marty. Por nuk duhet të kemi iluzione: ka fare pak gjasa që ata ta ndërmarrin vetë hapin e parë.
Kuvendi i Kosovës mund të veprojë në dy faza:
- Si fillim, ai mund të votojë thjesht një rezolutë ku të merret në konsideratë mungesa e pretendimeve për trafik organesh në dosjen e akuzës. Dhe mjafton që kjo rezolutë të vendosë ngritjen e një komisioni të ngarkuar me hartimin e një projektligji për shkrirjen e Gjykatës së Posaçme dhe transferimin e dosjes së akuzës në Kosovë.
- Vetëm në një fazë të dytë, Kuvendi mund ta votojë pastaj ligjin që do ta zhbënte atë që është bërë me ligjin e vitit 2015.
Ndërkohë, kriza do të ishte hapur me aleatët. Ajo do të jepte rastin për një debat rreth mashtrimit të madh pjellë e të cilit është Gjykata e Posaçme, rastin për të rikujtuar kushtet tejet të veçanta në të cilat u ngrit kjo gjykatë, e kështu me radhë.
Kuptohet vetvetiu që kriza e çelur përmes votimit të rezolutës duhet të çojë në negociata me aleatët. Projektligji që do të votohej më pas mund të shfaqet atëherë si fryt i një marrëveshjeje.
A mendoni ju që do të mund të gjykohen ndonjëherë në Hagë krimet e kryera nga serbët në Kosovë?
Jo. Krimet e kryera nga ushtria, forcat e sigurisë dhe paraushtarakët serbë gjatë luftës së viteve 1998-1999 nuk mund të gjykohen nga Gjykata Penale Ndërkombëtare, sepse kjo është krijuar vetëm në vitin 2002 dhe kompetencat e saj nuk janë prapavepruese. Madje, gjykimi i këtyre krimeve nuk është as në kompetencën e Gjykatës së Posaçme për Kosovën.
Krimet e luftës, krimet kundër njerëzimit dhe krimi i gjenocidit të kryera nga serbët në Kosovë nuk do të gjykohen pra kurrë në Hagë. Nëse ato do të gjykohen ndonjëherë, kjo mund të ndodhë vetëm në suazën e gjykatave të Serbisë ose të Kosovës.
Pikërisht edhe për këtë arsye, krimet e luftës dhe krimet kundër njerëzimit për të cilat akuzohen sot udhëheqësit e UÇK-së do të duhej të gjykohen në Prishtinë. Për sa kohë që ndaj tyre nuk është ngritur kurrfarë akuze lidhur me trafik organesh, nuk mund të ketë asnjë justifikim që procesi i tyre të jetë i zhvendosur në Hagë.
Shkrimi dhe intervista u përkthyen nga frëngjishtja në shqip nga Arben Leskaj.
Dosja satanike
Resmi Osmani
Refleksione për tregimin ”Në strofullën e djajve” nga Agim Vinca.
Profesor Agim Vinca, i mirënjohur, që ka bërë emër më së shumti si poet, pedagog, studiues i letërsisë, eseist dhe publicist, vjen para lexuesve me një libër të ri, këtë herë në prozë, me titull “Konkubina”, botuar nga “Syth” në Tetovë. Pati mirësinë të ma dërgojë në Tiranë. Janë përfshirë në të 15 tregime të shkurtra, kryesisht mbresa, kujtime dhe ndodhi nga jeta e autorit, rrëfyer në vetë të parë. Janë krijime mjeshtërore, të shkruara thjesht, ku shpaloset talenti, arti, filozofia dhe mendimi i dijetarit për dukuritë mbresëlënëse e të pashlyera të jetës.
Në këtë libër, veç të tjerash, më bënë të ndalem dhe t’i rilexoj dy tregim-rrëfime ”Në strofullën e djajve” dhe ”Një luftë e vogël shqiptaro-serbe” dhe ja përse:
Ishte duke u gdhirë 28 marsi i vitit 1989. Mugëtirë. Trokitje të forta në derën e banesës së profesor Agim Vincës, që e zgjojnë nga gjumi. Hapet dera. Është policia, me shtatë agjentë që, vjen të bastisë, kur Kosova luftonte për jetë a vdekje, nën dhunën serbe, që kishte marrë përmasa të mëdha. Duheshin gjetur armiqtë, kundërshtarët, ndër ta intelektualët, që, sipas tyre, ishin frymëzuesit dhe nxitësit e “nacionalizmit”, të grevave dhe demonstratave, për ruajtjen e kushtetutshmërisë dhe shpalljen e Kosovës Republikë. Ndër ta, në listat e zeza, figuronte edhe profesori i Universitetit të Prishtinës, Agim Vinca. Në banesë, kërkohen objekte fajësimi, sidomos të shkruara, përmbysen librat dhe shkrimet në bibliotekë. Katrahurë. Nën kërcënim, bastiset tërë shtëpia. Përmbyset gjithçka. Sekuestrohen dhe merren me vete, fashikuj dorëshkrimesh dhe ato objekte të cilat u duken të dyshimta dhe të dobishme për hetimin, në gjetje të provave të fajësisë së supozuar. Profesor Vincës i thuhet se duhet të shkojë me ta. Merret dhunshëm e shoqërohet në komisariatin e policisë. Në strofullën e djajve. Një arrestim, por pa u delklaruar si i tillë me eufemizmin “Marrje në pyetje”. E mbyllin në një dhomë nën rojen e policit dhe kërcënimin e automatikut. Brenda mureve të ftohta, orë heshtjeje, ankthi e pritjeje torturuese, e mirëmenduar. Si parapërgatitje për atë që do të vijë në vazhdim. Më pas hyjnë e dalin agjentë. Pyetje provokuese, zhbiruese. Është një skemë inkuizicionale. Inkuizitorët nuk janë të veshur me zhgune, por me xhinse dhe xhupe lëkure. Në vend të turrës së druve, në flakët e të cilave digjej heretiku, ngrihet kërcënimi, frika për jetën. Pyetjet janë si morsa shtypëse, si garrota mesjetare spanjolle. Herezia: nacionalizmi shqiptar, nxitje e qytetarëve, punëtorëve dhe studentëve për protestat, grevat e minatorëve. Parulla ”Republikë, Kushtetutë, ja me hatër ja me luftë”. Të mjaftueshme për ta prangosur e dergjur në galera. Pyetjet ndjekin njëra-tjetrën, të befasishme e kërcënuese, djallëzore deri në mërzi, shpesh absurde, të përsëritura dhe kundërthënëse, që ngrenë lakun për ta mbërthyer viktimën për fyti, për ta depersonalizuar e humbur vetëdijen, për ta mbërthyer me shpatulla për muri, që të pranojë fajësinë e supozuar e të dyshuar. Janë profesionistë, provokatorë të kualifikuar, që kanë si sistem presionin psikologjik, që ngrenë rrjetën e merimangës ku të ngecë viktima. Nuk nguten, ruajnë në dukje qetësinë, teksa në psikikën e tyre gëlon gjithçka që ta bëjë të marrurin në pyetje ta ndjejë veten të kërcënuar, të frikësuar, në zgrip të së keqes pa shpëtim, të thyhet, të gabojë, të pranojë atë që i kërkohet. Orët kalojnë. Profesori, i pagjumë, i pangrënë e pirë, i lodhur e drobitur fizikisht e shpirtërisht, i vetëm, por i qëndrueshëm, dinjitoz, i pathyer, i vendosur në të drejtën dhe pafajësinë e tij. Mos është krim të duash vendin dhe popullin tënd? Përballë e keqja, djallëzore, e sofistikuar, por me raste edhe brutale, egërshane. Hetuesit venë e vinë, ia përsërisin se ku ndodhet dhe përse ndodhet. Natyrisht, ai e di: në strofullën e djajve dhe djallëzive! Kur lodhen ndërrohen, shkojnë të hanë e të pinë. Mbrëmanet, kur përjashta ka rënë errësira, hapet dosja satanike, atje është gjithçka, jeta e tij, veprimtaria, fryt i ndjekjeve, dyshimeve, keqdashjes, spiunimeve, informatorëve (se spiunë gjenden përherë.)
Në aksh ditë e në aksh datë, ku ka qenë, me cilët është takuar, çfarë kanë biseduar, a ka qenë në Shqipëri, me kë është takuar, çfarë kanë biseduar, a e dëgjon Radio Tiranën, ç’mendim ka për propogandën që bën Qeveria Shqiptare për Jugosllavinë dhe Kosovën, a e ka lexuar librin “Titistët”… Breshëri i pyetjeve s’ka të sosur.
Të dy palët janë të lodhur, por inkuizitorët janë të dëshpëruar, i ndaluari që e marrin në pyetje qëndron burrërisht, dinjitoz, i kujdeshëm në përgjigje, që nuk bie në rrjetën provokative, sido të ngritur mjeshtërisht. U duhen fajtorë, por s’kanë ku të kapen, faktet mungojnë. Më në fund që ta thyejnë, i japin lajmin tragjik: policia ka qëlluar mbi demonstruesit, studentët, janë vrarë 22 vetë! Rrugët e Prishtinës janë larë me gjak. Lajmi është drithërues: njëzet e dy të vdekur! “Kanë qëlluar në djemtë dhe vajzat tona që kanë protestuar sot. Kanë qëlluar drejt në trupat e tyre të njomë, o Zot!”. Është një klithje shpirti, një goditje rrufeje. Hetuesi i thotë se edhe profesori është përgjegjës, ai dhe shokët e tij i kanë shpënë turmat drejt grykës së pushkëve, teksa për vetë rrinë në kolltukët e rehatshëm! Çfarë akuze kriminale, çfarë alibie djallëzore!
Kur nis e shkruan, në atë atmosferë mbytëse e rrënuese, ku i zihet fryma, autori kthehet plot një muaj pas, në Qendrën e Studentëve. Vijnë disa faqe retrospektive, si fllad lirie, me nënndarjet “Fëmijët e epokës” dhe “Në shenjë të germës V” për lëvizjen studentore në grevën që zgjati shtatë ditë e shtatë net, ku ai u ndodh mes tyre, për t’u dhënë zemër dhe për t’u thënë sa shumë i donin.
Afrohet mesnata. Ora kur fanepsen shtrigat, shtriganët dhe djajtë si në kohët e mesjetës të tragjedive shekspiriane, në kërkim të haraçit të tyre. I ofrojnë letër dhe laps, duhet të deklarojë gjithë sa u tha në përgjigjet për pyetjet e bëra. Nuk u mjafton dëshmia gojore, e duan të shkruar nga dora e tij. I tillë është protokolli!
Më në fund, agjenti hetues shqipton: ”Ja, kështu, shoku A. V…. Ki kujdes!!... Ne vendosëm të të lirojmë (nuk thotë për mungesë provash), por…..Ti e di…. Ne të marrim përsëri… Po qe se…”. Kërcënimi është i hapët: Domethënë, po qe se s’rri urtë, ne të marrim prapë, ose…. Ose… Rrugë tjetër s’ka! S’ka alternativë.
Është një rrëfim tronditës, jo fiksion, apo fantazi, por ngjarje e jetuar nga tregimtari që e dëshmon ashtu si ka ndodhur dhe përjetuar.
Tregimi duhet lexuar, për të nxjerrë mësime, sidomos nga brezi i ri i rinisë kosovare, lindur pas viteve 2000, për ta ditur dhe kuptuar se Liria e Kosovës u fitua jo vetëm me luftën dhe gjakun e dëshmorëve të UÇK-së, por edhe me përpjekjet dhe sakrificat e rinisë studentore, të minatorëve dhe intelektualëve patriotë që vunë në shërbim të çështjes së lirisë dhe të idealit kombëtar shpirtin, dijet, atdhedashurinë dhe jetën për vendin dhe popullin e tyre. Që meritojnë nderim dhe respekt.
Mbetet aktuale thirrja e Julius Fuçikut: “Njerëz ju kam dashur, jini vigjilentë”. Jo më vonë se këto ditë, presidenti serb Vuçiç, përmendi “konfliktin e ngrirë” dhe kërcënoi Kosovën me luftë.
Tregimi është një episod, një fragment, një kujtesë e asaj që ka ndodhur në Kosovë nën pushtimin serb dhe që rrëfen fytyrën e vërtetë të armiqësisë dhe egërsisë të nacionalizmit fashistoid serb.
Tiranë, më 13. 1. 2021